บทความเรื่อง Memory’s Intricate Web : A technical revolution provides insight into how the brain links memories, a process critical for understanding and organizing the world around us ในนิตยสาร Scientific American ฉบับเดือนกรกฎาคม ๒๕๖๐   เล่าการค้นพบที่ยิ่งใหญ่ในการทำความเข้าใจกลไกในระดับสมอง ของความจำ   

เริ่มจากความเข้าใจหลักการ “memory allocation” ซึ่งในภาษาไทยน่าจะใช้คำว่า การจัดสรรหน่วยความจำ    หมายถึงการที่สมองมีกฎที่จำเพาะในการแจกจ่ายหน้าที่ด้านความจำให้แก่เซลล์สมอง ในบริเวณต่างๆ    คำนี้เมื่อค้นด้วยกูเกิ้ล จะพบคำอธิบายเป็นศัพท์คอมพิวเตอร์    

เริ่มจากการค้นพบ CREB gene ในหนู และพบว่าโปรตีนที่มาจากยีนนี้ทำหน้าที่ควบคุมยีนอื่นที่ทำหน้าที่ เกี่ยวกับความจำ    โดยที่ในกระบวนการเรียนรู้จะมีการสร้างรอยเชื่อมต่อใยประสาทใหม่ หรือทำให้รอยต่อเดิม แน่นแฟ้นขึ้น    และ CREB protein เป็นตัวกำกับกระบวนการเชื่อมต่อใยประสาทดังกล่าว  

ผู้เขียนบทความเล่าเรื่องยากๆ ให้เข้าใจง่ายได้เก่งมาก     เล่าแบบนักวิทยาศาสตร์ คือตั้งคำถาม แล้วพยายามหาวิธีตอบ    ได้คำตอบแล้วก็ยังไม่เชื่อตัวเอง ไม่ด่วนสรุป    ต้องหาหลักฐานอื่นยืนยัน    นี่คือนักวิทยาศาสตร์แท้  

สมองส่วนเที่เกี่ยวข้องกับความจำคือ hippocampus กับ amygdala   โดย hippocampus  ทำหน้าที่จำสภาพแวดล้อม  ส่วน amygdala ทำหน้าที่จำเรื่องราวด้านอารมณ์   

นักวิทยาศาสตร์ใช้ไวรัสถ่ายยีน CREB เพิ่มเข้าไปในเซลล์สมองส่วน amygdala ของหนู และพบว่าหนูนั้นจดจำความกลัวได้สูงกว่าหนูปกติถึง ๔ เท่า     และต่อมาก็สรุปได้ว่าการจัดสรรความจำ เชิงอารมณ์ไว้ในเซลล์สมองใน amygdala ไม่ได้เกิดขึ้นอย่างเปะปะ   แต่จะเก็บไว้ในเซลล์ที่มี CREB protein ระดับสูง    และต่อมาก็พบว่า CREB protein มีบทบาทต่อความจำในสมองส่วน hippocampus  และสมองส่วน cortex ด้วย

ต่อมาค้นพบว่า เซลล์สมองที่มี CREB protein ปริมาณสูง สามารถเชื่อมต่อใยประสาทกับเซลล์สมอง เซลล์อื่นได้แน่นแฟ้นกว่า 

ต่อมามีการเสนอสมมติฐานการเชื่อมต่อความจำระหว่างสองเรื่องหรือสองสิ่ง เรียกว่า “allocate-to-link hypothesis”    ซึ่งอธิบายว่าเซลล์ประสาทที่มี CREB protein สูงกว่าจะพร้อมรับความจำได้ดีกว่าเซลล์ประสาท เซลล์อื่นๆ    เมื่อเซลล์ประสาทมีความจำหนึ่งอยู่แล้ว  และรับความจำใหม่เข้าไปอีก    ก็จะทำให้ความจำ เชื่อมโยงกัน   คือเมื่อมีการกระตุ้นความจำหนึ่ง อีกความจำหนึ่งที่อยู่ในเซลล์ประสาทชุดเดียวกันก็จะโผล่ออกมา ด้วย

 ความจำมีปัจจัยด้านกาละและเทศะ    คือเรื่องราวที่เกิดห่างกันไม่นาน (เช่นไม่เกิน ๑ วัน) มักจะเก็บไว้ใน เซลล์ประสาทชุดเดียวกัน    นี่คือข้อสรุปจากผลการทดลองในหนู    

การทดลองที่น่าตื่นเต้น คือการ “ดู” ความจำในสมองหนู    ผ่านกล้องจุลทรรศน์เล็กๆ ที่ยึดติดหัวหนู    เอาไว้ดูและถ่ายรูปจุดสว่างวาบในสมองหนูเมื่อเซลล์ประสาททำงาน    การทดลองนี้ช่วยพิสูจน์ว่าสมมติฐาน allocate-to-link เป็นความจริง    คือความจำมันเชื่อมโยงกันเพราะมันอยู่ในเซลล์สมองตัวเดียวกันหรือชุดเดียวกัน  

เทคนิคระบายสีเซลล์สมองที่ทำงาน ด้วยต่างสีในต่างความจำ    ช่วยให้พิสูจน์ได้ว่าเรื่องราวที่เกิดขึ้น ภายใน ๕ ชั่วโมง มีโอกาสเก็บไว้ในเซลล์สมองเดียวกัน มากกว่าเรื่องราวที่เกิดห่างกัน ๗ วัน  

แล้วเรื่องก็เข้ามาใกล้ตัวผม คือเรื่องความแก่กับความจำ     หนูสูงอายุเชื่อมโยงความจำได้ไม่ดีเท่า หนูเอ๊าะๆ   เพราะเซลล์สมองของหนูแก่มี CREB protein น้อย

วิทยาศาสตร์ทางสมองอาศัยความก้าวหน้าในการเปลี่ยนยีน    นำมาใช้เปลี่ยนยีนสำหรับให้ receptor ที่ต้องการย้ายที่อยู่มาอยู่ที่ผิวเซลล์สมอง เพื่อให้สามารถกระตุ้นให้เซลล์สมองนั้นทำงาน    แล้วให้หนูทำกิจกรรมสองอย่างในช่วงนั้น    เพื่อให้เกิดความเชื่อมโยงความจำทั้งสองกิจกรรม    การทดลองนี้ยืนยันว่าเกิดการเชื่อมโยงความจำดังคาด   

นี่คือความก้าวหน้าครั้งมโหฬารในการวิจัยทำความเข้าใจกลไกของความจำ     แต่ผู้เขียนบอกว่า ที่ผ่านมาเป็นเพียงจุดเริ่มต้นของความก้าวหน้าใหญ่ที่จะตามมา

วิจารณ์ พานิช

๒๔ มิ.ย. ๖๐ 

คัดลอกจาก https://www.gotoknow.org/posts/631682

บทความเรื่อง Deciphering the Language of Love ลงในนิตยสาร Scientific American Mind ประจำเดือน กรกฎาคม - สิงหาคม ๒๕๖๐   ช่วยให้ผมรู้จักศาสตร์ใหม่ … attachment science    และการบำบัดแบบใหม่ … emotionally focused therapy (EFT)

เขาบอกว่าวิทยาศาสตร์ว่าด้วยความผูกพัน (the science of attachment) กำลังก้าวหน้าอย่างก้าวกระโดด 

เด็กมีพัฒนาการด้านความผูกพันกับพ่อแม่ ๓ แบบ (๑) มั่นคง  (๒) ไม่มั่นคง  (๓) หลีกเลี่ยง    พัฒนาการนี้มีผลต่อมาในชีวิตตอนเป็นผู้ใหญ่ และมีคู่รักและคู่ครอง    พัฒนาการแบบที่สองและสามนำไปสู่ชีวิตคู่ ที่ไม่มั่นคง    

เพื่อแก้ไขปัญหาความมั่นคงของชีวิตคู่   นักวิทยาศาสตร์ว่าด้วยความผูกพัน พยายามหาวิธีเปลี่ยน จิตใจคนที่มีฐานความผูกพันแบบที่สองและสาม    ซึ่งนำไปสู่การคิดพัฒนา EFT ขึ้น 

ทักษะด้านความสัมพันธ์มี ๓ ประการ  (๑) ความเข้าถึงได้ - accessibility  ทักษะด้านเปิดตัวต่อความ สัมพันธ์  (๒) การตอบสนอง - responsiveness  ทักษะด้านตอบรับสัญญาณจากคู่สัมพันธ์  (๓) ความผูกพัน - engagement   ทักษะด้านสร้างสัมพันธ์แนบแน่น    

ผลการวิจัยใช้ EFT แก้ไขปัญหาการครองคู่ พบว่าเครื่องมือนี้เปลี่ยนสไตล์ของ attachment ในคนได้    เปลี่ยนจากความผูกพันแบบไม่มั่นคง เป็นความผูกพันแบบมั่นคง    และเมื่อทดสอบหลังหยุดการบำบัดสองปี พบว่ายังพบความผูกพันที่มั่นคง    และที่สำคัญยิ่งกว่า ... มีความสุขในชีวิต

 ผมไตร่ตรองสะท้อนคิดกับตัวเองว่า พัฒนาการด้านจิตใจของคนเรา จากช่วงชีวิตที่เป็นเด็ก จนเป็น ผู้ใหญ่ และผู้อาวุโส    ต้องปลูกฝังทักษะความรักขึ้นในตน ทั้งรักตนเองและรักคนอื่น    รวมทั้งปลูกฝังทักษะ ความมั่นคงในจิตใจ มั่นคงในความรัก และความไว้วางใจ     ที่สำคัญและยากยิ่งคือต้องรู้ว่าจะไว้วางใจใคร ไม่ไว้วางใจใคร    และที่ไว้วางใจได้นั้น ในเรื่องอะไร ไว้วางใจได้ในระดับไหน    

คนที่พัฒนาการดังกล่าวบกพร่องเป็นคนไม่มั่นคง    ชีวิตย่อมยากลำบาก

แต่ที่อาจจะสำคัญยิ่งต่อบ้านเมืองคือความสัมพันธ์ในบ้านเมืองแบบสามัคคีรักใคร่ไว้วางใจกัน    ผมมีข้อสังเกตว่า  ยิ่งนับวันโลกเรายิ่งเป็นสังคมที่คนมีความไว้วางใจต่อกันลดลงเรื่อยๆ    หรือในระดับสุดขั้ว เป็นสังคมแห่งความเกลียดชัง    เป็นสภาพที่เราต้องช่วยกันแก้ไข 

วิจารณ์ พานิช

๒๘ มิ.ย. ๖๐